Duszności – czym są i jak odczuwa je chory?

Znacie nieprzyjemne uczucie braku powietrza, występujące na przykład po intensywnym wysiłku fizycznym? To duszność. Potraficie sobie wyobrazić, że towarzyszy Wam przy niewielkim nawet wysiłku lub bez wyraźnego powodu przez cały czas?

Dopóty, dopóki pewne podstawowe mechanizmy w naszym ciele działają bez zarzutu, nie poświęcamy im wiele uwagi. O tym, jak bardzo od ich prawidłowego działania zależy nasz komfort często dowiadujemy się wówczas, gdy zawodzą. Tak jest z oddychaniem.

Jak to działa?

Oddychanie odbywa się poza naszą wolą i człowiek, który jest zdrowy na ogół nie poświęca procesowi oddychania większej uwagi. Tymczasem, jest to złożony, skomplikowany mechanizm.

Wzrastający w organizmie poziom dwutlenku węgla pobudza położony w rdzeniu przedłużonym ośrodek wdechu. Ten wysyła impuls do przepony i odpowiednich mięśni międzyżebrowych, informując o konieczności skurczu. Zaczyna się wdech. Następnie wskutek zwrotnego hamowania impulsów zaczyna się wydech. Nasz organizm wie również, kiedy przyspieszyć oddech, a kiedy rozszerzyć oskrzela. W normalnych warunkach, gdy jesteśmy zdrowi, mięśnie, nerwy i układ oddechowy działają prawidłowo i bez udziału naszej woli. Kolokwialnie mówiąc, nie myślimy o konieczności wzięcia wdechu czy zrobienia wydechu. Dzieje się to poza świadomością – odruchowo, automatycznie, choć do pewnego stopnia możemy ten mechanizm kontrolować (wziąć głębszy wdech, wstrzymać powietrze, itp.).

Gdy możliwości są mniejsze niż potrzeby

Problem zaczyna się wówczas, gdy możliwości wykonania pracy wentylacyjnej wystarczającej do aktualnych potrzeb naszego organizmu są niemożliwe. Wówczas pojawia się uczucie duszności. Odbieramy je jako nieprzyjemne.

– Na to, z jak dużą nieprzyjemnością będzie kojarzona potrzeba regulacji oddychania wpływa wiele czynników emocjonalnych, poznawczych i duchowych. Ważne są sytuacje, w jakich znajduje się chory – życiowa, poprzednie doświadczenia, lęki, itp. – tłumaczą Małgorzata Krajnik, Anna Pyszora i Agnieszka Wójcik, współautorki rozdziału poświęconego duszności z książki pt. „Fizjoterapia w opiece paliatywnej”.

Duszność spoczynkowa i wysiłkowa

Uczucie duszności może pojawiać się po wysiłku – wówczas mówimy o duszności wysiłkowej. W przebiegu niektórych, postępujących schorzeń, by wywołać uczucie duszności z czasem potrzeba coraz mniejszego wysiłku, a w końcu uczucie braku tchu zaczyna choremu towarzyszyć nieustannie – i nie wynika z podejmowanych aktywności. Jeśli czujemy brak powietrza cały czas i nie jest to związane z aktywnością, wówczas mówi się o tzw. duszności spoczynkowej.

Rodzaje duszności

Istnieje również podział na duszność wdechową i wydechową:

Duszność wdechowa jest na ogół następstwem osłabienia pracy serca, zastoju i nadciśnienia w żyłach płucnych. Czasami wynika również ze zwężenia górnych dróg oddechowych. Powietrze ma utrudnioną drogę do pęcherzyków płucnych. Wówczas oddech pacjenta staje się płytki i przyspieszony. Mięśnie oddechowe mocno się napinają, a dolne przestrzenie międzyżebrowe zapadają się przy wdechu. Wdechowa duszność jest charakterystyczna dla niedomogi serca.

Duszność wydechowa jest najczęściej związana ze zwężeniem oskrzelików oraz małą elastycznością pęcherzyków płucnych. Duszność wydechową można zaobserwować w:

• rozedmie płuc,
• zapaleniu oskrzeli,
• dychawicy oskrzelowej, itp.

Kłopoty z oddychaniem odnoszą się przede wszystkim do wydechu, który jest czynnością bierną. Dodatkowe mięśnie wydechowe podczas wydechu są silnie napinane, aby czynnie wesprzeć akt wydechu.

Duszność o charakterze mieszanym charakteryzuje się problemami z równoczesnym wdechem i wydechem. Występuje w wielu przewlekłych lub podostrych chorobach narządu oddechowego, współistniejących z chorobami układu krążenia, szczególnie serca.

Duszność z perspektywy chorego

Według definicji opracowanej przez Amerykańskie Towarzystwo Chorób Klatki Piersiowej duszność to subiektywne doświadczenie dyskomfortu związanego z oddychaniem, na które składają się różne jakościowo odczucia o różnej intensywności.

Jak chorzy opisują duszność?

• jako uczucie braku powietrza – często związane z lękiem, przerażeniem, nieraz dramatycznie odbierane przez chorych
• uczucie nadmiernego wysiłku przy oddychaniu – związane z osłabieniem siły mięśniowej
• uczucie ciasnoty w klatce piersiowej – typowe dla chorych z dusznością wywołaną skurczem oskrzeli.

Jak ocenić nasilenie duszności?

Subiektywność odczuwania duszności powoduje także kłopoty w ocenie ewentualnego narastania dolegliwości i monitorowania leczenia. Zazwyczaj stosuje się numeryczną skalę oceny odczuwania duszności, w której chory ocenia swoje samopoczucie w skali od 0 do 10, gdzie zero oznacza „brak duszności”, a 10 – „duszność nie do wytrzymania” w odniesieniu do chwili obecnej, do średniej z ostatnich 24 godzin oraz maksymalnego nasilenia duszności w ciągu ostatniej doby.

Czy da się obiektywnie stwierdzić duszność? Niekiedy sięga się po testy:

• 6-minutowego chodu
• ćwiczenia izometryczne
• głośne czytanie liczb.

Źródła:

1. Fizjoterapia w opiece paliatywnej, red. Agnieszka Wójcik, Anna Pyszora, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013
2. Domowy poradnik medyczny, red. naukowa Kazimierz Janicki, wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005